“`html

Kürtçe ve Tarihi: Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi Üzerinden Bir Bakış

Kürtçe ile ilgili politikaların köklü bir geçmişe sahip olduğunu düşünen birçok kişi, bu durumun sadece günümüzde mevcut olduğunu sanır. Ancak, örneğin daha önce Yusuf Ziyaeddin Paşa’nın eserlerinde olduğu gibi, Türk milliyetçiliğinin katı bir biçimde gelişmesinden önce, Kürtler ve onların dilleri üzerine oldukça farklı bir bakış açısı hâkimdi. O dönemde, birçok Türk aydını ve bilim insanı, resmi ideolojinin bugün Kürtlere karşı önerdiği görüşlerin aksine, Kürt kültürüne ve diline önemli bir değer atfetmekteydi. Bu bağlamda, Şemseddin Sami’nin ünlü eserlerinden biri olan Kamus-ul Alami de dikkat çekicidir.

Evliya Çelebi ve Kürt Dili Üzerine Görüşler

Kürt diline dair en çok bilinen isimlerden biri de seyyah Evliya Çelebi’dir. Hollandalı sosyolog ve kürdolog Martin van Bruinessen’in eserleri sayesinde, bugüne kadar basılı Seyahatname’lerden edindiğimiz bilgilere ulaşmaktayız. Bruinessen, 1985 yılında yayımladığı Studia Kurdica dergisindeki “17. Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürtçe Lehçeleri Üzerinden Evliya Çelebi’nin Notları” başlıklı makalesinde, Seyahatname’nin 4. cildinde Kürtçeye dair birçok ayrıntının bulunduğunu belirtmektedir. Bu nedenle, onu ilk Kürdolog olarak tanımlamaktadır.

Bruinessen, Seyahatname’nin orijinal el yazmasının Topkapı Kütüphanesi’nde 305 numarayla kayıtlı bulunduğunu ve Evliya Çelebi üzerine derinlemesine araştırmalar yapmak isteyenlerin bu nüshayı incelemeleri gerektiğini ifade etmektedir.

Kürt Dili ve Melik Kurdim

Evliya Çelebi, Kürtçenin kökenini Nuh’un dönemine, özellikle de Nuh’un gemisinin oturduğu Cudi şehri ile ilişkilendirmektedir. Bu şehrin hükümranı olan Melîk Kurdim, bu değerli dilin yaratıcılarından biridir ve Kürtçeye Kurdim adını vermiştir. Çelebi, bu Melik’in Kürdistan’ın birçok yerini dolaşarak, özellikle Meyafarqin iklimini beğendiğini ve burada kendi dilini şekillendirdiğini belirtmektedir.

Kürt Lehçeleri ve Şarkılar

Evliya Çelebi, 12 farklı Kürt lehçesinden bahsetmektedir: Zazaki, Loloyi, Hakkari’nin Ciloyi dili, Avniki, Mahmudi, Şirvani, Cizrevi, Pisani, Sincar, Hariri, Erdelani, Sorani, Khaliti, Chekvani, ve İmadi (Amedi), Rojki. Bu lehçelerden biri olan Sorani, Batman Nehri kıyısında yaşayan bir topluluk tarafından konuşulmaktadır. Bu bağlamda, Martin van Bruinessen, Seyahatname’den bir şarkı örneği sunmaktadır:

Çûme Cizîrê, kelek berdane

Çûme Xabûrê, xîvet vedane

ayayaya oyoyoyo oyoyoyoyo

eman ezîzim, bo çî kelendû?

(nakarat:) eman muruwet ezîzim, boçî kelendû?

Îro du ro je mekan dûr e, xûb xûb

Îro du ro je mekan dûr e, xûb xûb

bejnik zirav e, xal zahûr e, xûb xûb

bejnik zirav e, xal zahûr e, xûb xûb

(nakarat)

Îşev çi şev e, şeveke tarî

Çavên te reş e, baran dibare, xub xub

ayayaya oyoyoyo oyoyoyoyo eman

murûwet ezîzim, bo çî kelendû?

Martin van Bruinessen’in Araştırmaları

Bruinessen, 2000 yılında The Journal of Kurdish Studies dergisinde “Kurdistan in the 16th and 17th centuries, as reflected in Evliya Çelebi’s Seyahatname” başlıklı bir makale daha yayınlamıştır. Bu yazıda, önceki makaledeki bilgilerin çoğu tekrar edilmekte, ancak aynı zamanda Evliya Çelebi’nin Amediye’deki ziyaretine ve Mola Ramazan Kurdki adlı şairin eserine de dikkat çekilmektedir. Aşağıda, bu şairin bir şiirinden birkaç dize sunulmuştur:

Reyi li asef diken Walih û heyarê ‘işq

Dersê Aresto diden Serxoş û sekranê ‘işq

‘Eqlê ku li er bête nîv Mektebê ‘işqî demek

Dê bibitin mezhekî

Martin van Bruinessen, bu şiiri Kurmanci dilinde kaleme alınmış en eski metinlerden biri olarak değerlendirmektedir. Elbette, Kürt edebiyat tarihi üzerine yapılan araştırmalar, daha geçmişte yazılmış eserlerin varlığını da göstermektedir. Ancak, Evliya Çelebi sayesinde yeni bir Kürt şairi ile tanışmamız da bir gerçektir.

Kürt edebiyatı üzerine çalışmalarıyla tanınan Tahsin İbrahim Doski de, “Baxê Îrem” adlı eserinde bu durumu destekleyerek, Mola Ramazan Abbasi isminde bir şairin Seyahatname aracılığıyla gün yüzüne çıktığını belirtmiştir. Doski, Martin van Bruinessen’in aktardığı şiirin tümünü paylaşırken, bu eseri kaside yerine gazel olarak nitelendirmektedir.

Sonuç: Kürt Diline Verilen Değer

Son olarak, Kürt diline yönelik eleştirilere yanıt olarak Evliya Çelebi’nin şu ifadelerini paylaşabiliriz: “Arapça fesahat, Ecemi (Farsça) zerafet, Türkçe kabahat, diğer diller necaset denilmiş olsa da, Kürt dilinde hem fesahat hem de belağat vardır.”

Kaynakça:

• [1] Wezîrê Silêman Pêxember
• [2] pêkenîn
• [3] agirbar
• [4] niqutîn
• [5] Cureyekî le’lê ye. Madenekî pir bi qîmet e.

“`